
Prolaktyna (PRL) to hormon wydzielany przede wszystkim przez przysadkę mózgową – gruczoł wewnątrzczaszkowy, produkujący wiele różnych hormonów.
Wykryto wiele innych pozaprzysadkowych źródeł prolaktyny, z których warto wyszczególnić komórki układu odpornościowego (do sekrecji PRL przez układ odpornościowy może dojść w przypadku chorób autoimmunologicznych). W czasie ciąży dochodzi do znacznego zwiększenia sekrecji prolaktyny, której źródłem, oprócz przysadki, jest łożysko.
Na zdjęciu obok schemat cząsteczki prolaktyny, podobna jest w budowie do hormonu wzrostu.
Działanie prolaktyny polega na stymulowaniu wzrostu, przy czym nie wysokości czy masy mięśniowej, lecz przede wszystkim płodu i gruczołu piersiowego. Hormon ten pełni poza tym wiele funkcji w centralnym systemie nerwowym, m.in. jest jednym z hormonów biorących udział w reakcji stresowej, a także w neurobiologicznej adaptacji do ciąży i laktacji, co jest wiązane z charakterystycznymi zmianami zachowania. Kolejny aspekt działania prolaktyny to jej wpływ na układ odpornościowy – przypuszcza się, że hormon ten odgrywa rolę między innymi w immunologicznej adaptacji organizmu matki do płodu.
W Encyclopedia of hormones opisano 100 funkcji prolaktyny, ale książka ta została wydana w 2003 roku, więc trzeba by dodać następne 50. Wydzielana jest zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn – oczywiście jej stężenie we krwi różni się u obu płci.
Wiele problemów powoduje nadmiar prolaktyny, gdyż wywołuje przeciwstawny efekt w stosunku do hormonów płciowych (w szczególności hamuje wydzielanie przysadkowych hormonów „osi płciowej”). Do dzisiaj nie wyjaśniono w pełni częstego współistnienia hiperandrogenizmu u kobiet z hiprerprolaktynemią oraz na odwrót - hiperprolaktynemii u mężczyzn z dysfunkcją jąder.
Konsekwencje nadmiaru prolaktyny
Objawy nadmiaru prolaktyny w znacznym stopniu przypominają konsekwencje niedoboru hormonów płciowych. Należą do nich
- zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, trądzik i nadmierne owłosienie u kobiet,
- impotencja u mężczyzn,
- zmniejszenie libido, stany depresyjne, drażliwość,
- zaburzenia mineralizacji (uwapnienia) kości.
Ponadto nadmiar prolaktyny może doprowadzić do mlekotoku (u obu płci) i powiększenia gruczołu piersiowego (ginekomastii) u mężczyzn.
Jeżeli przyczyną hiperprolaktynemii jest gruczolak przysadki czy inny guz wewnątrzczaszkowy (o czym niżej), mogą występować dodatkowo bóle głowy i czasami zaburzenie widzenia. Ta grupa objawów pojawia się w przypadku dużych guzów, uciskających na sąsiednie struktury, absolutnie nie w przypadku milimetrowych zmian.
Jest też wiele innych mniej swoistych objawów, które tu pomijam.
Bardzo ważną sprawą jest zwrócenie uwagi, że wystąpienie powyższych objawów wcale nie przesądza o istnieniu hiperprolaktynemii, gdyż przyczyny mogą być inne, takie jak:
- Ginekomastia czyli powiększenie piersi u mężczyzn, najczęściej spowodowane ubocznymi działaniami różnych leków, w drugiej kolejności niedoborem męskich hormonów;
- wydzielina z gruczołu piersiowego (mlekotok) u kobiet poza okresem karmienia niekiedy jest objawem samoistnym, nie stwierdza się wówczas hiperprolaktynemii ani innej uchwytnej choroby;
- Zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, trądzik i nadmierne owłosienie u kobiet to często objaw hiperandrogenizmu, czyli nadmiaru hormonów męskich i/lub cech zespołu policystycznych jajników (PCOS)
Rozpoznawanie hiperprolaktynemii
Wystąpienie powyższych objawów skłania do oznaczenia stężenia prolaktyny w surowicy krwi – i na tym opiera się cała diagnostyka hiperprolaktynemii… Utrudnieniem może być niedoskonałość metod diagnostycznych – niektóre oznaczenia wychwytują makroprolaktynemię, czyli obecność polimerów cząsteczki PRL, zaburzenia nie mającego (jak się wydaje) znaczenia chorobowego.
Przyczyny hiperprolaktynemii
- Zażywanie leków powodujących wzrost poziomu PRL - najczęstsza przyczyna zaburzenia. Lista leków powodujących hiperprolaktynemię jest bardzo długa, nie mieści się na stronie. Najczęściej są to leki przeciwdepresyjne i inne działające na układ nerwowy.
- Inne pozaprzysadkowe choroby wywołujące wzrost stężenia prolaktyny (sporo ich jest) – najczęściej niedoczynność tarczycy.
- Nadmierne wydzielanie prolaktyny bez uchwytnej przyczyny, bez zmian chorobowych w przysadce zwane “hiperprolaktynemią czynnościową”
- Gruczolaki (guzki) przysadki mózgowej wydzielające prolaktynę (zwane prolactinoma)
- Inne guzy wewnątrzczaszkowe uciskające na szypułę przysadki (strukturę łączącą przysadkę z resztą mózgu).
Powyższe przyczyny zostały uszeregowane według częstości występowania. Zatem Szanowna Pacjentko (Szanowny Pacjencie) jeżeli zostanie wykryty podwyższone stężenie prolaktyny, nie oznacza to od razu guza mózgu – najpierw warto przyjrzeć się zażywanym lekom…
Nie budzi wątpliwości fakt, że hiperprolaktynemia stanowi stosunkowo częste zaburzenie, ze względu na mnogość przyczyn ją wywołujących. Z tego samego powodu uchwycenie jej przyczyny i znaczenia chorobowego wcale nie jest proste. –Po rozpoznaniu hiperprolaktynemii najważniejsza jest opieka kompetentnego lekarza, który opanuje sytuację:
- Wykluczy inne choroby (przede wszystkim niedoczynność tarczycy)
- Zastanowi się nad lekami, które pacjent zażywa, podejmie decyzję o ich odstawieniu lub o dalszym leczeniu mimo hiperprolaktynemii.
- w razie podejrzenia gruczolaka przysadki lub innych zmian wewnątrzczaszkowych skieruje na MRI głowy. Przykładowe zdjęcia do obejrzenia we wpisie: Cyfrowe zdjęcia w medycynie.
Leczenie
Pierwsze pytanie: leczyć? Tak! W końcu hormony płciowe pełnią określone funkcje… Hiperprolaktynemia jest też częstą przyczyną problemów z zajściem w ciążę.
Poniżej lista najczęściej stosowanych leków.
- Bromokryptynę (Bromergon, Bromocorn, Ergolaktyna, Parlodel) – tani, skuteczny lek, ale czasami wywołuje zawroty głowy, nudności i inne nieprzyjemne objawy. Dlatego zaleca się przyjęcie leku tuż przed zaśnięciem. Dolegliwości te mogą ustąpić po paru dniach.
- Norprolac (nazwa chemiczna Quinagolid) skuteczny, drogi, niewywołujący objawów ubocznych.
- Dostinex (nazwa chemiczna Carbegolin ) skuteczny, bardzo drogi, niewywołujący objawów ubocznych, stosowany tylko 2 x w tyg (czasami jeszcze rzadziej!)
Wracając do guzów wewnątrzczaszkowych, należy przypomnieć, że zasadniczo nie operuje się prolactinoma. Zmiany te (nawet duże) w większości przypadków zmniejszają się po zastosowaniu wymienionych leków. Ich wielkość zazwyczaj jest proporcjonalna do wydzielania PRL, co ułatwia leczenie i kontrolę.
Pozostałe guzy wewnątrzczaszkowe, w których przypadku hiperprolaktynemia stanowi skutek uboczny, oczywiście należy usunąć.